જ્યારેહુંઆત્મનિરીક્ષણનીભાવનાથી, ૨૦૦૨થી૨૦૨૦નાવર્ષોમાંલોકોનીજવાબદારીવિશેવિચારુંછું, ત્યારેમનેખાતરીછેકે, સ્વાતંત્ર્યચળવળપછીપુસ્તકોમાંજેસંતુલનસાચવવામાંઆવ્યુંહતુંતેસાચવવાઅથવાઉમેરવાનેબદલેઅનેબંધારણનાઘડતરમાં, આપણીવૃત્તિતેનેબગાડવાનીરહીછે. એકવિચારધારાઅનેતેનાવિકૃતતર્કઆવલણનીઆસપાસવિકાસપામ્યાછે.  આપણામાંનાઘણાએગોધરાઅનેતેનાબાદમાંરાજ્યભરમાંબનેલીઘટનાઓનાસમગ્રઘટનાક્રમનેબે-રાષ્ટ્રસિદ્ધાંતથીપ્રેરિતગૃહયુદ્ધતરીકેજોવાનુંપસંદકર્યુંછે, સ્પષ્ટરીતેઆપ્રશ્નફક્તકાયદાનાશાસનનોહતો. તેક્રિયાઅનેપ્રતિક્રિયાનાન્યુટનનાસિદ્ધાંતવિશેનહતું, પરંતુશાસનનાધોરણોનેઅનુસરીનેચૂંટાયેલીસરકારવિશેહતું. ટોળાંએકાયદોહાથમાંલેવોજોઈએઅથવાસત્તામાંરહેલાલોકોઆકવાયતમાંતેમનેમદદકરેછેતેવિશેઆનહોવુંજોઈએ, પરંતુરાજ્યદ્વારાકાયદાનુંસમર્થનકરવુંઅનેબધાદ્વારાતેનુંસન્માનકરવામાંઆવેતેનીખાતરીકરવીજોઈએ. પરંતુશાસન (નિયમ) અનેઅનુશાસન (શિસ્ત) નેદુશાસન (કુશાસન) અનેનિહઃશાસન (નિયમનીગેરહાજરી) દ્વારાતેનેચલાવવામાંઆવ્યુંહતું.

આનંદનીવાતએછેકેસરકારવિરુદ્ધનાગરિકોનોએકવર્ગબિનસાંપ્રદાયિકતાઅનેરાષ્ટ્રવાદપરવ્યર્થઅનેખોટીદલીલોમાંસામેલથયોહતો. કોઈનેઅપંગકરવા, સળગાવવાઅનેબીજાનેમારવામાટેરોકવાનીજવાબદારીસરકારનીનહતી ? આપણાપૈકીજેઓ, નાગરિકોતરીકે, આપણીબિનસાંપ્રદાયિકનીતિઓઅનેબંધારણીયપરંપરાઓનેરેખાંકિતકરવામાંગતાહતાતેઓનેરાષ્ટ્રવિરોધીઅનેઆતંકવાદીતરીકેઓળખવામાંઆવ્યાહતા, જ્યારેજેઓઅસંસ્કારીગુનાઓમાંસંડોવાયેલાહતાતેઓનેમહાનરાષ્ટ્રવાદીતરીકેવખાણવામાંઆવ્યાહતા. ૧૯૯૫માં, સુપ્રીમકોર્ટનાન્યાયાધીશતરીકેજસ્ટિસજે.એસ. વર્માએહિંદુત્વને “જીવનનોએકમાર્ગ”ગણાવતોચુકાદોઆપ્યોહતો. પરંતુ, રાષ્ટ્રીયમાનવાધિકારઆયોગનાવડાતરીકે, જ્યારેતેઓ૨૦૦૨માંઅમદાવાદનીમુલાકાતેઆવ્યાહતા, ત્યારેતેમણેરાજકારણમાંપ્રેક્ટિસકરતાંઆજીવનનીરીતમાંરહેલાજોખમોનીસંપૂર્ણહદસમજાઈગઈહશે. તેએકઐતિહાસિકહકીકતછેકેતેમણેઅભૂતપૂર્વધોરણેમાનવઅધિકારોનાઉલ્લંઘનનીસંપૂર્ણઅનેન્યાયીતપાસનોઆગ્રહરાખ્યોહતો.

જોકે, આપણીસંસ્થાઓપણમર્યાદાઓથીપીડાયછે. સરકારીવકીલનુંકાર્યાલયતેરાજ્યસત્તાનુંએકસાધનહતું, અનેગુજરાતમાં૨૦૦૨નાકોમીરમખાણોનાકેસોસાથેકામકરતાઘણાસરકારીવકીલોપ્રત્યક્ષકેપરોક્ષરીતેવિશ્વહિન્દુપરિષદ (ફૐઁ) સાથેસંકળાયેલાહતા. જ્યારેરાજ્યએકવિચારધારાદ્વારાશપથલેછેઅનેકોર્ટમાંસરકારીવકીલવીએચપીનાહોયછે, ત્યારેન્યાયનાભાવિનીકલ્પનાકરીશકાયછે. આનોઅર્થએનથીકેન્યાયબિલકુલઆપવામાંઆવ્યોનથી. ન્યાયતંત્રનાકોઈઅનાદરનોપ્રશ્નનથી. માત્રબંધારણનાઆધારેઆશાઓરાખનારાકોઈપણવ્યક્તિમાટેજેબન્યુંતેઆઘાતજનકહતું. એકનાગરિકતરીકે, આરાજકીયવાસ્તવિકતાની૨૦મીવર્ષગાંઠેઆઆત્મનિરીક્ષણસમયેએકઅન્યમુદ્દોપણઉલ્લેખનીયછે. જ્યારેકાયદાનાશાસનનેકોઈવિચારધારાનેઆધીનબનાવવામાંઆવેછે, ત્યારેઆપણાનાગરિકોનાનોંધપાત્રભાગનેવાસ્તવિકઅર્થમાંરાજકીયઅનેવહીવટીપ્રક્રિયાઓમાંભાગીદારીનોઇન્કારકરવામાંઆવેછે.

માનવઅધિકારકાર્યકર્તાજે.એસ. બંદૂકવાલાજેઓગયામહિનેગુજરીગયાહતાતેમણેઘણીવારમનેતેમનીવેદનાવિશેવાતકરીહતીકેમુસ્લિમયુવાનોએપહેલાઆઅસ્વીકારનીવાસ્તવિકતાનેસ્વીકારીનેતેમનીકારકિર્દીબનાવવાનીછે. બંદૂકવાલાએયુ.એસ.માંપરમાણુભૌતિકશાસ્ત્રનોઅભ્યાસકર્યાપછી, ત્યાંવધુસંશોધનકરીશક્યાહોત, પરંતુતેમણેતેમનાવતન, વડોદરાપાછાફરવાનુંપસંદકર્યુંહતું. માનવઅધિકારોઅનેમાનવીયગૌરવમાટેતેમનાજીવનભરનીલડાઈનીસાથે, તેમણેમુસ્લિમયુવાનોનેશિક્ષિતકરવામાંઅનેવધુસારાભવિષ્યનાનિર્માણમાટેતેમનોસમયઅનેશક્તિખર્ચીનાખીહતી. પરંતુસામાન્યઅનેસમાનભાગીદારીનોઆઇન્કાર, બંદૂકવાલાજેવાઓનેનુકસાનપહોંચાડેછે, તેમાત્રમુસ્લિમયુવાનોમાટેકારકિર્દીનાવિકલ્પોનેમર્યાદિતકરતુંનથી, તેઆપણાસમાજનાએકવર્ગનેબિન-નાગરિકોમાંપણફેરવેછે.

જ્યારેઆપણેઅર્થતંત્રદ્વારાપહેલાથીજહાંસિયામાંમૂકેલાલોકોમાંઉમેરીએછીએ, જેઓને ‘વિકાસ’મુદ્દેદૂરકરવામાંઆવ્યાછે, તોઆપણુંરાષ્ટ્રખતરનાકદિશામાંઆગળવધીરહ્યુંહોયતેવુંલાગેછે. આપણાનાગરિકસમાજનાઘટકોતરીકે, આપણુંઆત્મનિરીક્ષણકરીનેઆપણીચિંતાનીસૌથીનબળીકડીઓનેમજબૂતકરવાનાસંભવિતમાર્ગોવિશેવિચારવાનુંછે, ભાજપવિરુદ્ધકોંગ્રેસજેવાનાનાસમીકરણોવિશેનહીપણરાષ્ટ્રીયસુરક્ષાતરીકેએકબીજાનાવિચારોસાથેસહમતથવુંજરૂરીછે.

જ્યારેઆપણેસૌથીમૂળભૂતસ્વ-સ્પષ્ટસત્યોનોવિચારકરીએછીએ, ત્યારેઆપણનેખ્યાલઆવેછેકેઅહીબેસંકેતોછેજેનાવિશેવર્તમાનશાસનનીખોટીમાન્યતાઆપણનેસાચીસ્વતંત્રતા, લોકોનાસાચાસ્વ-શાસનથીદૂરલઈરહીછે. તે ‘રાષ્ટ્ર’અને ‘ધર્મ’છે. વર્તમાનશાસકોએસમજવામાંનિષ્ફળજાયછેકેએકસંકુચિતમનનીતેમની ‘રાષ્ટ્ર’નીસમજનેલીધેઆદેશવિભાજિતથયોહતો. આજેજેવિકૃતવ્યાખ્યાનોપ્રચારકરવામાંઆવીરહ્યોછેતેબધાનેઆપણાંરાષ્ટ્રવિશેબહુચિંતાનથી. એકધર્મઅથવાવંશીયતાનાઆધારેરાષ્ટ્રનેઓળખવાનેબદલે, આપણેબંધારણદ્વારાનિર્ધારિતસીમાઓનુંસન્માનકરીનેસાથેરહીનેવિકાસકરીનેસમગ્રસમુદાયોનાવિઝનતરફપાછાફરવાનીજરૂરછે, તમેતેનેપછીભલેબંધારણીયરાષ્ટ્રવાદકેનાગરિકરાષ્ટ્રવાદકહીશકોછો.

(સૌ. : ધવાયર.ઈન)

.