(ભાગ-૨ )

આંતરરાષ્ટ્રીયદાખલાઓ

તેમનાકેસનાસમર્થનમાં, કામતેદક્ષિણઆફ્રિકાનીબંધારણીયઅદાલતનાચુકાદાપરભારેઆધારરાખ્યોહતો, ક્વાઝુલુ-નાતાલઅનેઅન્યોવિપિલ્યેકેસમાંનાકનીરિંગપહેરવામાટેદક્ષિણભારતનીહિન્દુછોકરીનોઅધિકાર.

આએકછોકરીનોકેસહતોકેનાકનીરિંગપહેરવીએદક્ષિણભારતમાંલાંબાસમયથીચાલતીપરંપરાનોએકભાગછે. જોકે, રાજ્યએદલીલકરીહતીકેછોકરીશાળાનાકોડમાટેસંમતહતી. વધુમાં, તેણીતેનેશાળાનીબહારપહેરવામાટેસ્વતંત્રહતી, અનેતેથી, શાળાદરમિયાનથોડાકલાકોમાટેતેનેદૂરકરવાથીતેણીનીસંસ્કૃતિપરઅસરથતીનથી.

કામતેરજૂઆતકરીહતીકેઆકેસમાંકર્ણાટકસરકારદ્વારાસમાનદલીલોકરવામાંઆવીછે. “જોતમેશાળામાંથોડાકલાકોહિજાબનહીંપહેરોતોશુંસ્વર્ગપડીજશે, તેઓપૂછેછે.”

જોકે, તેણેભારપૂર્વકજણાવ્યુંહતુંકે, દક્ષિણઆફ્રિકાનીઅદાલતેનક્કીકર્યુંહતુંકેતેણીનેશાળાનાદરેકદિવસનાકેટલાકકલાકોસુધીનાકનીવીંટીપહેરવાથીઅટકાવવાથીપ્રથાનેનુકસાનથશેઅનેતેથીતેણીનીધાર્મિકઅનેસાંસ્કૃતિકઓળખનુંનોંધપાત્રઉલ્લંઘનથશે.

કામતેચુકાદામાંથીટાંક્યું : “સંબંધિતબાબતએછેકેતેણીનેતેનેટૂંકાગાળામાટેપહેરવાનાઅધિકારનેનકારવાનીસાંકેતિકઅસરછે; તેસંદેશમોકલેછેકેતેનોધર્મઅનેતેનીસંસ્કૃતિઆવકાર્યનથી… જેવ્યક્તિઓફક્તધાર્મિકઅનેધાર્મિકતાનેવળગીરહેછે. /અથવાસાંસ્કૃતિકપ્રથાને, પરંતુજેઓજોજરૂરીહોયતોતેનેછોડીદેવાતૈયારછે, તેઓભાગ્યેજઅન્યલોકોપાસેથીસમાનગોઠવણનીમાંગકરીશકેછેજેમનીઓળખજોતેઓતેમનીમાન્યતાનુંપાલનનકરેતોગંભીરપણેનબળીપડીજશે.”

જીછકોર્ટનાઅવલોકનોપરપ્રકાશપાડતાકેપ્રતિબંધએસંદેશમોકલશેકેઅરજદારઅનેતેનીસંસ્કૃતિનુંદેશમાંસ્વાગતનથી, કામતેરજૂઆતકરી, “હુંવધુકંઈકહેવામાંગતોનથી. જુઓકેકોર્ટતેનેકેટલીસુંદરરીતેમૂકેછે. તમેકરીશકોછો. સમુદાયમાંકોઈનેએવોસંદેશનમોકલોકેકોઈચોક્કસધર્મઅથવાસંસ્કૃતિનુંસ્વાગતનથી. તેકોર્ટનોઅભિગમનહોવોજોઈએ.”

કામતેવધુમાંદલીલકરીહતીકેહાલનોમામલોશાળાગણવેશનીબંધારણીયતાઅંગેનોનથી, પરંતુતેધાર્મિકઆસ્થાનોઉપયોગકરતાવિદ્યાર્થીઓનેગણવેશજેવાજરંગનુંવધારાનુંકાપડપહેરવામાટેચોક્કસછૂટ, આવાસઆપીશકાયકેકેમતેઅંગેનોછે.

આસંદર્ભમાં, તેમણેદક્ષિણઆફ્રિકાનીઅદાલતદ્વારાકરવામાંઆવેલાઅવલોકનનોઉલ્લેખકર્યો, “મુક્તિઆપવાથીશીખનારાઓનેબહુ-સાંસ્કૃતિકદક્ષિણઆફ્રિકામાંસામેલકરવાનોવધારાનોફાયદોપણથશેજ્યાંવિશાળવિવિધસંસ્કૃતિઓનજીક-નજીકઅસ્તિત્વધરાવેછે.” કામતેત્યારપછીરજૂઆતકરીહતીકેરાજ્યદ્વારાશાળાનાગણવેશઅનેશિસ્તનોભંગકરતાઅન્યવિદ્યાર્થીઓઅંગેવ્યક્તકરાયેલીઆશંકાઓનેપણદક્ષિણઆફ્રિકાનીકોર્ટસમક્ષરજૂકરવામાંઆવીહતી. જોકે, તેમાંએવુંમાનવામાંઆવ્યુંહતુંકેઆવીદલીલમાંકોઈયોગ્યતાનથી.

“આચુકાદોમાત્રપ્રામાણિકધાર્મિકઅનેસાંસ્કૃતિકપ્રથાઓનેજલાગુપડેછે… દુરુપયોગનીશક્યતાએલોકોનાઅધિકારોનેઅસરનકરવીજોઈએજેઓનિષ્ઠાવાનમાન્યતાઓધરાવેછેજોત્યાંઅન્યશીખનારાઓહોયકેજેઓઅત્યારસુધીતેમનાધર્મોઅથવાસંસ્કૃતિઓનેવ્યક્તકરવામાંડરતાહતાઅનેહવેકોણહશે. આમકરવામાટેપ્રોત્સાહિતકરવામાંઆવેછે, તેઉજવણીકરવાજેવીવસ્તુછે, ડરવાનીજરૂરનથી… વધુશીખનારાઓશાળામાંતેમનાધર્મઅનેસંસ્કૃતિનેવ્યક્તકરવામાટેમુકતીઅનુભવેછે, આપણેબંધારણમાંપરિકલ્પિતસમાજનીનજીકઆવીશું. ધર્મઅનેસંસ્કૃતિનુંપ્રદર્શનજાહેરમાં “ભયાનકતાઓનીપરેડ”નથીપરંતુવિવિધતાનીસ્પર્ધાછેજેઆપણીશાળાઓનેઅનેબદલામાંઆપણાદેશનેસમૃદ્ધબનાવશે.”

કામતેએપણરજૂઆતકરીહતીકેકોર્ટેએદલીલનેનકારીકાઢીહતીકેનાકનીરિંગનેમંજૂરીઆપવાથીશિસ્તપરપ્રતિકૂળઅસરપડશે.

કોર્ટેતેકેસમાંનોંધ્યુંહતુંકે, “માનવાનુંકોઈકારણનથી, કેશાળાએબતાવવામાટેકોઈપુરાવારજૂકર્યાનથી, કેજેવિદ્યાર્થીનેછૂટઆપવામાંઆવીછેતેઓછીશિસ્તબદ્ધહશેઅથવાતેઅન્યનીશિસ્તપરનકારાત્મકઅસરકરશે.”

દક્ષિણઆફ્રિકાનીઅદાલતેનોંધ્યુંહતુંકેસુનાલીબેવર્ષથીનાકનીરિંગપહેરેછેઅનેતેનાકારણેશાળાનીશિસ્તપરકોઈપ્રતિકૂળઅસરથઈનથી. “ચીફજસ્ટિસેમનેઆપૂછ્યુંકેશુંતેઓહેડસ્કાર્ફપહેરેછે. હા, તેઓપહેરેછેઅનેવિદ્યાર્થીઓશાળાનીશિસ્તનુંપાલનકરીરહ્યાછે”, કામતેજીછચુકાદાનીસમાનતાઓરજૂકરી.

કામતેદક્ષિણઆફ્રિકાનાઅન્યએકચુકાદાનોપણઉલ્લેખકર્યોહતોજેમાંરસ્તાફારીયનોનેશાળામાંવણસુલ્ઝાયેલાવાળરાખવાનીમંજૂરીઆપવામાંઆવીહતીઅનેકેનેડિયનચુકાદામાંશીખવિદ્યાર્થીનેશાળામાંકિરપાનપહેરવાનીમંજૂરીઆપવામાંઆવીહતી.

બારાડાપાડનારાઓનાવીટોનેમંજૂરીઆપીશકાયનહીંઃકામત

કામતેરજૂઆતકરીહતીકેરાજ્યજાહેરવ્યવસ્થાખોરવાઈજાયતેવોસરળઆધારલઈશકેનહીં. તેણેમૂળભૂતઅધિકારોનાઉપયોગનીસુવિધામાટેહકારાત્મકવાતાવરણઊભુંકરવુંપડશે.

“જોહુંશેરીમાંજાઉં, અનેકોઈએવુંકહીનેરોકેકેતેદેવદત્તકામતનેપસંદનથીકરતો, તોરાજ્યમનેએવુંકહીનેશેરીપરજવાથીરોકીશકેનહીંકેતેનાથીજાહેરવ્યવસ્થાનોપ્રશ્નઊભોથશે. અદાલતોએઠરાવ્યુંછેકેબરાડાપાડનારાઓનેમૂળભૂતઅધિકારોનેવીટોકરવાનીમંજૂરીઆપીશકાતીનથી.”

રિલાયન્સનેસુપ્રીમકોર્ટનાતાજેતરનાચુકાદાપરમૂકવામાંઆવીહતી, જેજસ્ટિસડીવાયચંદ્રચુડદ્વારાલખવામાંઆવ્યુંહતું, જેમાંદેશમાંવધતીઅસહિષ્ણુતાનોઉલ્લેખકરવામાંઆવ્યોહતો.

સકારાત્મકબિનસાંપ્રદાયિકતા

ગયાઅઠવાડિયેકોર્ટદ્વારાપસારકરાયેલાવચગાળાનાઆદેશનોઉલ્લેખકરીને, વિદ્યાર્થીઓનેતેમનીઆસ્થાનેધ્યાનમાંલીધાવિના, જ્યાંસુધીમામલાનોનિકાલનથાયત્યાંસુધીવર્ગખંડમાંકોઈપણપ્રકારનાધાર્મિકવસ્ત્રોપહેરવાપરપ્રતિબંધમૂક્યોહતો, કામતેકહ્યું, “જ્યારેતમેનામદારેગયાદિવસેઆદેશપસારકર્યો, ત્યારેકદાચતમારામનમાંબિનસાંપ્રદાયિકતાહતી, પણઆપણીબિનસાંપ્રદાયિકતાતુર્કીનીબિનસાંપ્રદાયિકતાનથી. આપણીસકારાત્મકધર્મનિરપેક્ષતાછે. અમેબધાધર્મોનેસાચાતરીકેઓળખીએછીએ.”

તેમણેઉમેર્યુ,

“માથાપરસ્કાર્ફપહેરવાનીઅનેમારોયુનિફોર્મનબદલવાનીઆએકનિર્દોષપ્રથાછે. આવાણીઅનેઅભિવ્યક્તિનીસ્વતંત્રતાનુંએકપાસુંછે. જોહેડસ્કાર્ફપહેરવામાટેનાનીછૂટઆપવામાંઆવેતોતેવાણીઅનેઅભિવ્યક્તિનીસ્વતંત્રતાનાઅધિકારસાથેસુસંગતહશે.’’

કામતેરજૂઆતકરીહતીકેવચગાળાનાઆદેશખોટોછે, અનેતેકલમ૨૫અનેઅન્યઅધિકારોનીજડમાંછે. તેમણેવિનંતીકરીકે, ‘‘કૃપાકરીનેથોડીછૂટઆપો. તેદરમિયાનઅમનેયુનિફોર્મઉપરાંતહેડસ્કાર્ફપહેરવાનીપરવાનગીઆપો. વિચારણામાંસમયલાગશે. અસરમાંઆઆદેશમૂળભૂતઅધિકારોનેસ્થગિતકરેછે. કૃપાકરીનેઆવચગાળાનાઆદેશનેચાલુરાખશોનહીં.”

યુનિફોર્મનપહેરવાબદલકાઢીમૂકવુંસ્વીકાર્યનથી

તેમણેવધુમાંએવીદલીલકરીહતીકેશિક્ષણઅધિનિયમમાંગણવેશનુંપાલનનકરવાબદલવિદ્યાર્થીનેહાંકીકાઢવાનીકોઈજોગવાઈનથી. કામતેદલીલકરી, ‘‘જોતમેવધારાનાપોશાકમાટેપ્રવેશનીમંજૂરીઆપતાનથી, તોપ્રમાણસરતાનોસિદ્ધાંતઆવશે.”

મુખ્યન્યાયાધીશેપૂછ્યુંકેશુંવિદ્યાર્થીઓનેહાંકીકાઢવામાંઆવ્યાછે. કામતેજવાબઆપ્યોકેતેમનેઅંદરજવાનીમંજૂરીનથી.

એમકહીનેકેહકાલપટ્ટીએપ્રવેશનાઇનકારકરતાઅલગછે, જસ્ટિસદીક્ષિતેપછીપૂછ્યું, “ટિકિટનહોવાનેકારણેપેસેન્જરનેટ્રેનમાંપ્રવેશવાનીમંજૂરીનથી… તેપ્રમાણસરતાનાસિદ્ધાંતહેઠળકેવીરીતેઆવરીલેવામાંઆવેછે ?”

કામતેરજૂઆતકરીકે, ‘‘વર્ગખંડઅથવાશાળામાંપ્રવેશનઆપવાનુંસમાનપરિણામછે.”

સિનિયરવકીલરવિવર્માકુમારદ્વારાદલીલો

કુમારેધ્યાનદોર્યુંકે૨૮ડિસેમ્બરથીવિદ્યાર્થીઓનેશાળામાંપ્રવેશતાઅટકાવવામાંઆવ્યાહતા. જોકે, રાજ્ય૩૧ડિસેમ્બરનારોજલીધેલાનિર્ણયપરધ્યાનઆપીરહ્યુંછે. તેમણેવધુમાંજણાવ્યુંહતુંકેરાજ્યએ “સંસ્થાનીઆચારસંહિતા”વિશેવાતકરીછે; જ્યારેકોઈઆચારસંહિતાનથી.

“કૃપાકરીનેચિહ્નિતકરોકેઆસરકારેયુનિફોર્મડ્રેસકોડપરનિર્ણયલેવાનોબાકીછે. તેએકઉચ્ચ-સ્તરીયસમિતિનીરચનાકરવાનીછે. અત્યારસુધીમાંસરકારેકોઈયુનિફોર્મસૂચવ્યોનથીઅથવાહિજાબપહેરવાપરપ્રતિબંધમૂક્યોનથી.”

કુમારેવધુમાંરજૂઆતકરીહતીકેએજ્યુકેશનએક્ટપોતેજએકસંપૂર્ણકોડછેઅનેકહેવાતીકોલેજડેવલપમેન્ટકમિટીનેકાનૂનહેઠળઉલ્લેખજોવામળતોનથી. તેમણેદલીલકરીકે, ‘‘તેએકવધારાની-કાનૂનીસત્તાછેજેહવેઅધિનિયમનીયોજનાઅનેનિયમોનાપત્રનીવિરુદ્ધગણવેશસૂચવવાનીસત્તાથીસંપન્નછે.”

અત્યારસુધીનોકેસ

અરજદારોસરકારીપીયુકોલેજનાવિદ્યાર્થીઓછે. તેઓદાવોકરેછેકેતેઓતેમનાધાર્મિકઅનેસાંસ્કૃતિકપ્રથાનાભાગરૂપે, તેમનાગણવેશનીઉપરમાથાનોસ્કાર્ફપહેરતાહતા. જોકે, પ્રતિવાદી-કોલેજનાશિક્ષકોઅનેપ્રિન્સિપાલેતેમનામાથાનોખેસકાઢીનાખવાનોઆગ્રહકર્યો. એવોઆરોપછેકેતેઓનેવર્ગનીબહારઊભાકરવામાંઆવેછેઅનેડિસેમ્બર૨૦૨૧થીઆ ‘ભેદભાવ’ચાલુછે. તેઓદાવોકરેછેકેજિલ્લાશિક્ષણઅધિકારીનેરજૂઆતકરવામાંઆવીહતીજોકે, ૧જાન્યુઆરીએ, પ્રિન્સિપાલેકૉલેજનીવિકાસસમિતિનીબેઠકબોલાવી, જેણેજાહેરકર્યુંકેઅરજદારોએસ્કાર્ફપહેરવોજોઈએનહીં. આપછી, અરજદારોનેવર્ગોમાંજવાનીમંજૂરીઆપવામાંઆવીનહતીઅનેતેમનેબહારબેસાડવામાંઆવ્યાહતા, જેનાકારણેવિરોધથયોહતો.

આકેસમાંકોર્ટસમક્ષએકમહત્વપૂર્ણપ્રશ્નએછેકેશુંહિજાબપહેરવુંએઇસ્લામનીઆવશ્યકધાર્મિકપ્રથાનોભાગછેઅનેશુંઆવીબાબતોમાંરાજ્યનીદખલગીરીયોગ્યછે. હિજાબપહેરવાથીબંધારણનીકલમ૧૯(૧)(ટ્ઠ) હેઠળઅભિવ્યક્તિનાઅધિકારનુંપાત્રબનેછેકેકેમઅનેમાત્રકલમ૧૯(૨) હેઠળજપ્રતિબંધલાદીશકાયકેકેમતેઅંગેપણકોર્ટનેવિચારણાકરવામાટેકહેવામાંઆવ્યુંછે.

અરજદારનોકેસછેકેહિજાબપહેરવાનોઅધિકારએઇસ્લામહેઠળઆવશ્યકધાર્મિકપ્રથાછે, અનેરાજ્યનેબંધારણનીકલમ૧૪,૧૯અને૨૫હેઠળઆવાઅધિકારોમાંદખલકરવાનીસત્તાનથી.

હિજાબપરપ્રતિબંધ : માથાનોસ્કાર્ફપહેરીનેશાળાએજતીછોકરીઓજાહેરહુકમનોમુદ્દોકેવીરીતેબનીશકે ? પિટિશનરોકર્ણાટકહાઈકોર્ટમાંદલીલકરેછેદરમિયાન, રાજ્યએદાવોકર્યોછેકેતેનોઉદ્દેશ્યકોઈપણસમુદાયનીધાર્મિકમાન્યતાઓમાંદખલકરવાનોનથી, પરંતુ, શૈક્ષણિકસંસ્થાઓમાંએકરૂપતા, શિસ્તઅનેજાહેરવ્યવસ્થાજાળવવાનીચિંતાછે. તેણેલેખિતજવાબમાંરજૂકર્યોકે, ‘‘સંસ્થાનીઅંદરએકતા, બંધુત્વઅનેભાઈચારાનીલાગણીનેપ્રોત્સાહનઆપવુંજોઈએ. શૈક્ષણિકસંસ્થાઓમાં, વિદ્યાર્થીઓનેઓળખીશકાયતેવાધાર્મિકપ્રતીકોઅથવાડ્રેસકોડપહેરવાનીમંજૂરીનહોવીજોઈએજેતેમનીધાર્મિકમાન્યતાઓઅનેઆસ્થાનેઅનુરૂપહોય. આપ્રથાનેમંજૂરીઆપવાથીવિદ્યાર્થીપ્રાપ્તથશે. એકવિશિષ્ટ, ઓળખીશકાયતેવીવિશેષતાજેબાળકઅનેશૈક્ષણિકવાતાવરણનાવિકાસમાટેઅનુકૂળનથી.”  આમામલોસૌપ્રથમન્યાયમૂર્તિક્રિષ્નાએસ. દીક્ષિતનીસિંગલબેંચસમક્ષસૂચિબદ્ધકરવામાંઆવ્યોહતો, જેણેઅરજીઓનેમોટીબેંચનેસંદર્ભિતકરીહતીજેમાંનોંધ્યુંહતુંકેઆમાં “આધારભૂતમહત્વનાપ્રશ્નો”સામેલછે. શુક્રવારે, ફુલબેંચેબંનેપક્ષોનેસાંભળ્યાપછીએકવચગાળાનોઆદેશપસારકર્યોહતોજેમાંજ્યાંસુધીમામલાનોનિકાલનથાયત્યાંસુધીવિદ્યાર્થીઓનેતેમનીઆસ્થાનેધ્યાનમાંલીધાવિના, વર્ગખંડમાંકોઈપણપ્રકારનાધાર્મિકવસ્ત્રોપહેરવાપરપ્રતિબંધમૂક્યોહતો. કેસનુંશીર્ષક : રેશમઅનેબીજાઓવિરુદ્ધકર્ણાટકરાજ્ય

(અક્ષિતાસક્સેનાદ્વારાસંપાદિતઅનેસંકલિત)

(સમાપ્ત)                                                     (સૌ. : ધવાયર.ઈન)